بیماری نیستاگموس یا (دودوئک) چیست؟

حرکات منظم و نوسانی و مکرر چشم‌ها در یک یا چند منطقه بینایی که بطور غیر ارادی رخ می‌دهد و بطور فیزیولوژیک و هم بطور پاتولوژیک می‌تواند رخ دهد را دودوئَک یا نیستاگموس (Nystagmus) گویند. حرکات غیرارادی و ضرب‌آهنگی و سریع چشم‌ها بر اثر دودوئک ممکن است افقی یا عمودی یا چرخشی یا ترکیبی از آنها باشد. گاه بررسی نیستاگموس در مواردی مانند تشخیص علت سرگیجه یا محل ضایعه مغزی مفید است. نیستاگموس ممکن است باعث مشکلات بینایی شود.

نیستاگموس حرکت ناگهانی غیر ارادی چشم ها است. نیستاگموس معمولاً دو چشم را گرفتار می کند وغالباً با نگاه به سمت ویژه ای تشدید پیدا می کند.

علل نیستاگموس

وضعیت های بسیاری با نیستاگموس همراهند. گاهی کنترل مغزی حرکت های چشم ضعیف است که به ناتوانایی در نگاه کردن ثابت به شی منجر می شود. برخی از اشکالات نیستاگموس با کاهش دید همراهند همچنان که در افراد مبتلا به آلبینوز, افراد نزدیک بین یا دوربین یا افرادی که دارای اسکارهایی روی شبکیه یا عصب بینایی هستند دیده می شود. به ندرت نیستاگموس در اثر تومورهای مغزی یا اختلالات عصبی شدید رخ می دهد می توان نیستاگموس را در خانواده ها به عنوان مشکل منحصر به فرد و جدای از وضعیت های دیگر مشاهده نمود.

نیستاگموس را به دو روش دسته بندی می‌نمایند:

اول: بر اساس جهت دودوئک که می‌تواند عرضی، عمودی، چرخشی یا آونگی باشد. دودوئک‌های آونگی از لحاظ سرعت و ارتفاع یکسان هستند، لذا جزء کند و تند ندارند ولی دودوئک‌های ضربانی، که بطور شایعتر دیده می‌شوند، دارای دو حرکت کند و تند هستند. پس علاوه بر تقسیم بندی فوق، نیستاگموس‌ها را می‌توان به دو نوع کلی آونگی و ضربانی تقسیم نمود.

دوم: بر اساس عاملی که باعث بروز نیستاگموس می‌شود، که بر این اساس دو دسته دودوئک بوجود می‌آید.

دودوئک فیزیولوژیک:

می‌توان این نوع نیستاگموس را با تحریکات خاصی ایجاد نمود که مثال آن در تست اپتوکینتیک است و مثال عملی آن فردی است که در ترن نشسته است، حرکات آرام چشم اشیاء را دنبال کرده و سپس با یک حرکت تند، چشم به وضعیت اولیه برمی گردد. در این تست واکنش فوق را در آزمایشگاه بوجود می‌آوریم. یعنی معادلِ تستِ اپتوکینتیک، فرد نشسته در ترن است.

نیستاگموس پاتولوژیک:

به دلیل اختلالات دستگاه تعادلی لابیرنتی (محیطی) یا دستگاه تعادلی مرکزی (دستگاه عصبی مرکزی)، بوجود می‌آیند. مصرف الکل، برخی داروها (مانند باربیتوراتها وآسپرین)، حوادث رگ‌های مغزی و مشکلات مادرزادی (مانند آلبینیسم) از علل این نوع نیستاگموس هستند.

در صورت وجود نیستاگموس چه اقدامی می توان انجام داد؟

ارزیابی کامل متخصص چشم و احتمالاً پزشکان متخصص دیگر بسیار حائز اهمیت است. معمولاً می توان علت را تشخیص داد. عوامل مهم تشخیص به سن شروع, سابقه خانوادگی,‌سلامتی عمومی بیمار یا استفاده از داروهای ویژه بستگی دارد. چشم پزشک ممکن است نوع نیستاگموس,‌سرعت و جهت آن را بسنجد و مشکلات چشمی دیگر را همچون افتادگی پلک ها، کاتاراکت (آب مروارید) یا حالت غیر طبیعی در شبکیه یا عصب بینایی جستجو کند. آزمایشات خونی یا گرفتن عکس های ویژه می توانند در تشخیص علت مفید باشند.

آیا می توان نیستاگموس را درمان کرد؟

گاهی با برطرف کردن علت می توان نیستاگموس را درمان نمود. اگر چه نیستاگموس غالباً دائمی است اما می توان بینایی کاهش یافته را با استفاده از عینک و وسایل کمک کننده کاهش بینایی, بهبود بخشید. اگر چشم-ها در جهت ویژه ای ثابت ترند, استفاده از عینک های منشوری یا جراحی عضلات چشمی ممکن است وضعیت سر را بهبود بخشیده و بینایی بهتری را ارائه دهند به ندرت بازخورد حیاتی (Biofeed back) و تمارین چشمی می توانند در کنترل نیستاگموس کمک کنند.

شایع ترین انواع نیستاگموس کدامند؟

به نظر می رسد ”نیستاگموس حرکتی“ از سنین ۶ هفتگی تا سه ماهگی شروع می شود. اعضاء دیگر خانواده ممکن است دچار حرکات چشمی غیر طبیعی مشابهی نیز باشند, حرکت معمولاً افقی است. غالباً نگاه کردن بسیار نزدیک به اشیاء‌یا دیدن در جهت های غیر عادی از شدت نیستاگموس می کاهد و بینایی را بهبود می بخشد. خوشبختانه حرکت چشم های بیماران باعث دیدن متحرک اشیا نمی‌شود. با دور شدن اشیاء بینایی ممکن است کاهش یابد اما با نزدیکی آنها بینایی تقریباً طبیعی است. معمولاً هیچ گونه محدودیتی در پتانسیل یادگیری افراد مبتلا به نیستاگموس حرکتی, وجود ندارد.

”نیستاگموس حسی“ با بینایی کاهش یافته به هر دلیلی همراه است. نیستاگموس حسی معمولاً در سن ۶ تا ۸ هفتگی شروع می شود. چشم ها متحرک به نظر می رسند و حرکت آنها گاه تند و گاه کند است. در اغلب موارد چشم ها به طرف بالا می چرخند و پلک ها نیز ممکن است تکان بخورند. با بزرگ شدن کودک,‌وی ممکن است روی چشم های خود را بفشارد یا این که دست خود را جلوی آنها تکان دهد. گاهی علت بینایی کاهش یافته قابل درمان است. همچنان که در نوزادان متولد شده با کاتاراکت (آب مروارید) دیده می شود. وضعیت های دیگری که به ”نیستاگموس حسی“‌منجر می شوند ممکن است قابل درمان نباشند. با این حال شناخت علت زمینه ای برای پیش بینی وضعیت کودک در آینده از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

علل دیگر نیستاگموس کدامند؟

داروها می توانند علت نیستاگموس باشند. این نوع نیستاگموس به ندرت با دوبینی همراه است و غالباً دیدن اطراف را با مشکل مواجه می سازد. علل دیگر شامل نوشیدن پیش از حد الکل یا استفاده از داروهای کنترل بیماری است. غالباً این گونه نیستاگموس با قطع مصرف دارو بهبود می یابد.

برخی از افراد می توانند ” نیستاگموس ارادی“‌ایجاد کنند همان طوری که می توانند گوش های خود را تکان دهند. حرکت های افقی,‌سریع و خوب را می توان ایجاد کرد و برای مدت کوتاهی آنها را ادامه داد. غالباً این گونه نیستاگموس برای جلب توجه به کار گرفته می شود.

”نیستاگموس ناشی از بیماری کمتر دیده می¬شود. غالباً با نشانه ها و علائم نورولوژیکی که شدت بیماری را نشان می دهند همراه است.

تشخیص و درمان

علامت اصلی همان حرکات ریتمیک است که در اغلب موارد با چشم غیر مسلح نیز قابل تشخیص است. در برخی بیماران وجود وضعیت غیرطبیعی سر جبرانی برای قرار گرفتن در وضعیتی است که کمترین میزان نیستاگموس وجود دارد. در برخی از بیماران ممکن است همزمان با نیستاگموس، انحراف چشم نیز وجود داشته باشد.

علاوه بر علایم فوق، در موارد حسی سایر علایم بیماری زمینه ای چشمی نیز قابل تشخیص هستند. در مواردی که شک به بیماری زمینه ای سیستم عصبی وجود دارد، بررسی های لازم در این زمینه باید انجام شده و کودک سریع تر به متخصص مغز و اعصاب معرفی شود.

در بیماران مبتلا به نیستاگموس در صورت وجود مشکلات زمینه ای چشمی قابل حل، در ابتدا باید آن ها را درمان کرد و در صورت وجود عیب انکساری باید آن را اصلاح کرد. برای درمان نیستاگموس می توان از عینک های منشوری سود برد. درمان جراحی نیستاگموس به منظور اصلاح وضعیت غیر طبیعی سر، اصلاح انحراف چشم احتمالی همراه و کاهش شدت و دامنه نیستاگموس است که انواع مختلف روش های جراحی برای این منظور وجود دارد. باید توجه داشت که هیچ کدام از روش­های فوق قادر به از بین بردن کامل نیستاگموس نیستند.