تمامی حرکات دو چشم در جهات مختلف توسط شش عضله که در خارج کره چشم قرار دارند صورت می گیرد و عملکرد هر عضله توسط سیستم اعصابی که به این عضلات عصب­دهی میکنند هماهنگ میشود. این شش عضله عبارتند از: 1-عضله راست خارجی (که چشم را به سمت خارج خلاف جهت بینی میکشد) 2- عضله راست داخلی (که چشم را به سمت داخل در جهت بینی میکشد) 3- عضله راست فوقانی( که چشم را به سمت بالا میکشد) 4- عضله راست تحتانی (که چشم را به سمت پایین میکشد) 5- عضله مایل فوقانی (که چشم را به سمت پایین و خارج میکشد) 6- عضله مایل تحتانی( که چشم را به سمت داخل و بالا میکشد) . لازم به ذکر است که حرکات هر دوچشم به طور هماهنگ و با هم در یک جهت میباشد یعنی اگر یک چشم به سمت بالا رود دیگری هم به سمت بالا میرود و در تمامی جهات، حرکات هر دوچشم به یک سمت و به مقدار مساوی میباشد.

در صورت اختلال در عملکرد هر کدام از عضلات چشم یا سیستم عصب رسانی آن باعث ایجاد انحراف یا لوچی در چشم میگردد .در این وضعیت در حالیکه یک چشم مستقیماً به سمت جلو نگاه می کند چشم دیگر به سمت داخل، خارج، بالا و یا پایین چرخیده است. چشم چرخیده بعضی اوقات به وضعیت اصلی و مستقیم برگشته و برعکس چشم مستقیم از موقعیت خود خارج می شود. این ناهمگونی ممکن است واضح بوده و یا آنکه صرفاً بعضی اوقات وجود داشته باشد.  به انحرافی که تحت شرایط دید دو چشمی، واضح باشد انحراف آشکار و به انحرافی که  فقط گاهی اوقات (مثلاً بعد از بستن یک چشم) ظاهر شود انحراف نهفته گفته میشود.

شیوع:

• انحراف چشم یکی از شایعترین مشکلات چشمی در  کودکان بوده و حدوداً در 4 درصد  افراد جامعه دیده می شود.
• شیوع آن در پسر و دختر به یک نسبت بوده و در کودکانی که سابقه فامیلی دارند، شایع تر است.

ارتباط سیستم بینایی و مغز:

با دید دو چشمی طبیعی، هر دو چشم به یک نقطه نگاه می­کنند. بخش بینایی مغز، دو تصویر رسیده را به صورت یک تصویر سه بعدی ترکیب می کند. وقتی به علت انحراف چشم یکی از چشم ها از موقعیت خود خارج می شود، دو تصویر متفاوت به مغز ارسال می­گردد.

• در یک کودک خردسال، مغز چنین یاد می گیرد که تصویر چشم منحرف شده را نادیده گرفته و تنها تصویر چشم مستقیم یا چشم با دید بهتر را بپذیرد. این امر سبب تنبلی، از بین رفتن دید دو چشمی و درک عمق می شود.
• ولی در یک فرد بالغ بدان علت که مغز توانایی دریافت تصویر هر دو چشم را پیدا کرده است قادر به حذف تصویر چشم منحرف نخواهد بود و فرد بالغ دوبینی پیدا می کند.

علل :

حرکت چشم به اطراف توسط شش عضله اطراف آن و به دستور مغز کنترل می‌شود. موقعیت چشم بر اساس تعادل بین کشش هر 6 عضله خارج چشمی تعیین می شود. برای تمرکز هر دو چشم روی یک نشانه مشخص، لازم است تمامی عضلات چشم با یکدیگر و با عضلات همکار چشم مقابل هماهنگ باشند. هر علتی که در این هماهنگی اختلال ایجاد کند می تواند منجر به انحراف چشم شود. سایر علل عبارتند از:

• ضعیفی چشم ها(عیب انکساری)، آب مروارید، تنبلی چشم، صدمات چشمی و هر عاملی که منجر به کاهش بینایی شود.

• وراثت، معلولیت ذهنی، بیماری تیروئید، تومور چشم و یا مغز، سکته مغزی، فشار خون، دیابت، آسیب مغزی جنین مانند فلج مغزی، و بندرت عوارض جراحی چشم.

• البته در بسیاری از کودکان، علت دقیق لوچی مشخص نیست. 

علایم شایع انحراف چشم:

در اطفال:

• انحراف چشم به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین
• بستن یک چشم در نور شدید
• کج کردن سر به یک سمت
• ناتوانی در تداوم تمرکز چشم بر روی یک شیء

در بالغین:

• انحراف چشم به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین
• کج کردن سر به یک سمت
• گاهاً خستگی شدید چشم و سردرد در حین فعالیت چشمی
• شکایت از دوبینی
• فقدان دید عمق مناسب

تشخیص :

جهت تشخیص و انتخاب نوع درمان نیاز به شرح حال و انجام معاینات می باشد.

• نکات مهم در شرح حال عبارتند از:
• سن شروع بیماری: هرچه انحراف چشم در سنین پایین تر شروع شود پیش آگهی برای دید دو چشمی، بدتر است.
• نحوه شروع: شروع ممکن است تدریجی، ناگهانی یا متناوب باشد.
• سابقه فامیلی: انحراف و تنبلی چشم گاهی اوقات حالت خانوادگی دارند.
• نوع انحراف: تعیین نوع انحراف و رابطه آن با نگاه به دور و نزدیک در تشخیص و درمان کمک کننده است.

نکات مهم در معاینه عبارتند از:

1. تعیین میزان دید ( تیزبینی)
2. تعیین شماره چشم (عیب انکساری): شماره واقعی چشم با استفاده از قطره تعیین می شود.
3. مشاهده: مشاهده­ی دائمی یا متناوب بودن انحراف، وجود افتادگی پلک، وجود لرزش چشم، وضعیت قرارگرفتن سر، وجود یک پل بینی پهن و مسطح و چین­های داخل چشمی بزرگ
4. تعیین زاویه­ی زاویه انحراف

اهداف اصلی درمان انحراف چشم در اطفال عبارتند از:

• مقابله با اثرات زیانبار انحراف چشم نظیر تنبلی و  از دست دادن دید سه بعدی
•   – اصلاح وضعیت قرار گیری چشم ها (انحراف نداشتن چشم­ها از نظر روانی و اجتماعی بسیار مهم است).
•   -دستیابی به دید و عملکرد مناسب حرکات دو چشمی

درمان :

1. درمان طبی

الف) درمان تنبلی چشم: درمان تنبلی چشم از مراحل اصلی و ضرروی درمان انحراف چشم محسوب می شود.

• درمان به کمک بستن چشم : اساس درمان تنبلی چشم، درمان از طریق بستن چشم است. چشم سالم بسته می­شود تا چشم مبتلا به تنبلی تحریک شود.

دو مرحله در درمان تنبلی چشم وجود دارد: بهبود اولیه و حفظ حدّت بینایی

مرحله ابتدایی: بستن تمام مدت چشم، مدت­ها درمان سنتی اولیه بوده است. هرچند مطالعات جدید نشان داده است که ممکن است بستن تمام مدت ضروری نباشد. در صورتی که تنبلی چشم شدید نباشد و کودک بسیار کوچک باشد، بستن به صورت پاره وقت انجام می­شود. در بعضی از موارد، بستن چشم تا زمان بهبود حدّت بینایی(بعضاً تا چند سال)، ادامه می­یابد.

مرحله نگهدارنده: بعد از مرحله­ ی بهبودی، درمان نگهدارنده شامل بستن چشم به صورت پاره وقت جهت حفظ بهترین دید تا زمانی است که دیگر احتمال عود تنبلی چشم وجود نداشته باشد. سن تکامل دستگاه بینایی در هر کودک متفاوت از کودک دیگر است، برای بعضی­ها این سن تا 5-6  سالگی و در برخی ممکن است تا اوایل نوجوانی طول بکشد.

• درمان با قطره: در کودکانی که، بستن چشم را تحمل نکرده، یا با پزشک همکاری نمی­کنند. بصورت یک شب درمیان یا آخر هفته ها به جای بستن چشم سالم از قطره استفاده می شود.

ب) درمان دارویی:

سم بوتولینوم(بوتاکس): تزریق بوتاکس در عضله سبب فلج موضعی آن و اصلاح انحراف می گردد. عوارض آن به دو دسته اولیه ( قرمزی یا درد خفیف در محل تزریق، خونمرئگی محل تزریق، ایجاد حساسیت، سردرد موقت و پرش عضلانی) و تاخیری(افتادگی پلک یا ابرو، دوبینی، خشکی چشم، اشک ریزش و عدم بسته شدن کامل پلک) تقسیم می شوند.

موارد منع مصرف عبارتند از: بارداری و شیردهی، بیماریهای عصبی، عضلانی، وجود عفونت در محل تزریق یا مجاورت آن، افراد زیر 12 سال، نارسایی کلیه و سابقه آلرژی و حساسیت به بوتاکس

ابزارهای کمک بینایی:

• عینک: مهمترین ابزار در درمان انحراف چشم، عینک است، البته به شرطی که درست تجویز شده باشد.
• منشورها: در موارد دوبینی حاد قابل تجویز است.

جراحی انحراف چشم:

جراح با ایجاد برشی کوچک در بافت پوشاننده چشم  به عضلات زیرین دسترسی پیدا کند. اینکه کدام عضلات تحت عمل جراحی قرار گیرند بستگی به جهت چرخش چشم دارد. گاهی اوقات لازم است هر دو چشم تحت عمل جراحی قرار گیرند. جهت عمل جراحی انحراف چشم در اطفال، بیهوشی ضرورت دارد .

بهبودی سریع است. فرد اغلب ظرف چند روز به فعالیتهای طبیعی اش برمی­گردد. بعد از جراحی، گاهی استفاده از عینک یا منشور نیز ضرورت پیدا می کند. گاهی اوقات ممکن است اصلاح انجام شده بیشتر یا کمتر از مقدار موردنظر باشد که در آن صورت انجام عملی دیگر ضرورت خواهد یافت.

همانند هر عمل جراحی، جراحی روی عضلات چشم نیز می تواند با خطراتی نظیر عفونت و خونریزی همراه باشد. با اینحال، جراحی انحراف چشم معمولاً درمانی بی خطر و موثر است و در عین حال هیچگاه جای عینک و یا درمان تنبلی چشم را نمی گیرد.

بخیه های قابل تنظیم: در این روش بعد از عمل جراحی بخیه قابل تنظیم زده می شود بعد از به هوش آمدن بیمار، با بی حسی موضعی بخیه را براساس وضعیت بیمار تغییر می دهند. این روش نتایج جراحی را بهبود بخشیده ولی معمولاً در بچه های کمتر از 12 سال به علت همکاری کم قابل استفاده نیست.

    توصیه به والدین:

•      رشد کودک به خودی خود انحراف چشم را درمان نمی کند.
•      تشخیص و درمان به موقع انحراف چشم می تواند از صدمات دائمی چشم جلوگیری کند.
•      هرگونه انحراف بعد از سن 4 ماهگی، بایستی توسط چشم ­پزشک بررسی شود
•      معاینه چشم پزشکی برای تمامی کودکان، در سه سالگی توصیه می شود.
•      در صورت مشاهده علایم انحراف چشم در کودک،ا وجود سابقه فامیلی انحراف یا تنبلی چشم و سایر بیماریهای چشمی، معاینه کامل چشم پزشکی در اسرع وقت و در سنین کمتر از 3 سالگی ضروری است.
•      بهتر است قبل از شروع مدرسه اصلاح انحراف صورت گیرد تا از عوارض اجتماعی و روانی آن جلوگیری به عمل آید.
•      موثرترین زمان درمان انحراف چشم، زمانی است که کودک در سنین پایینی به سر می برد.
•      مستقیم نمودن چشم ها در هر سنی امکان پذیر است و در این جریان حداقل دید جانبی بهبود خواهد یافت.
•      درمان انحراف چشم ممکن است بدون جراحی و با استفاده از قطره های چشمی، تمرینات چشمی و یا عینک انجام گیرد.
•       در صورتیکه درمان جراحی لازم باشد، هرقدر در سنین پایین تری انجام شود شانس تامین دید دو چشمی بیشتر خواهد بود.

در ادامه به بررسی انواع انحراف چشم خواهیم پرداخت.